Müfettişler ve Melih Cevdet Anday

MELİH CEVDET ANDAY TİYATROSUNDA İÇ DEVİNİM

Melih Cevdet Andayın oyunları içsel yaşantılar üstüne kurulmuştur. Dış çatışmalara dayandırılmış yoğun olaylar dizisi Anday'ın hiçbir tiyatro yapıtında görülmez. Anday tiyatrosunda yalnızca “dramatik durum” ve "oyun kişileri"vardır. “Dramatik durum” kişilerin içsel yaşantılarının dışavurumunu sağlamada vazgeçilmez bir işlev taşır. Oyunların devinimini oluşturmada tek araç diyalogdur. Anday tiyatrosunun özgün dokusu, dramatik durum içinde kıstırılmış oyun kişilerinin, kendi içsel yaşantıları bağlamında kotardıkları "oyun"ların diyalog düzeni içinde dile gelmesiyle ortaya çıkar. Kişilerin oynadığı oyunlar, yapıtta yansıyan “dramatik durum” un özelliklerine göre belirlenir.

Anday'ın tüm oyunlarında “dramatik durum” u oluşturan iki temel etken “zaman” ve “uzam” dır .. Her oyun özgül bir zaman ve uzam dinamiği üstüne kurulur

Zaman Boyutu

Anday her oyununda zamansal boyutun Belirli bir değişkenliğini kullanır.müfettişlerin baş oyun kişileri sürekli şimdide tutsaktırlar.zaman boyutunda oyunlarında yansıyan tüm bu değişkenleri kişiler adına belirleyiciliği olmayan ara zamanlardır;oyun boyunca zaman boyutu içinde yaşayanlar oyun kişilerini belirli bir sona ulaştırmaz ;geçmişde yaşanmış olanlar şimdi de yaşanmaktadır ve gelecekte de yaşanacaktır..bu nedenle de zaman kişinin gerçekliğinin belirleyicisi olamayacak denli belirsiz bir olgudur;böylece oyun öncesi ve oyun sonrası arasında uzun boylu bir ayrım yoktur.

Uzam Boyutu

Anday’ın oyunlarının tümü oyun kişilerinin geçici olarak doldurdukları ara uzamlarda yer alır.oyunların hiç birinde uzam değişikliği görülmez.müfettişler’de evin elden çıkarılması düşünülmektedir.

Dış uzamlardan toplum düzeninin iki yüzlülüğü ,kişiye kısıtlayıcı yasakları ,dış dünyanın tehlikeleri,,özgürlük yaşam ,ölüm,kalabalık ve yalnızlık taşınır içeri dış uzamlardan gelen etki doğrultusunda kişilerin içinde yaşadığı ara uzamlar ya bir korunak,ya bir zindan ya da bir azap odası görünümü kazanır.kişiler içinde sıkışıp kaldıkları ara uzamlarda tıpkı zaman boyutu içinde de olduğu gibi ,başlangıcı ve sonu olmayan bir süreci yaşarlar.

Bu dört oyunda oyun kişileri sıra, zaman gözetmeden kendi bireysel“oyun” larını sergilerler. Bireysel oyunların iç içe eklenmesiyle sahnede bir “içsel yaşantılar karmaşası” biçimlenir. Bu oyunların iç devinimini belirleyen, çeşitli içsel yaşantıların dile geldiği “çoksesli” diyalog düzenidir.

Çoksesli diyalog düzeninin temel özelliği, kişilerin karşılıklı konuşma görüntüsü içinde tek başlarına konuşmalarıdır. Çehov' dan bu yana tiyatroda sık görülen bu özellik, Anday'ın dört soyut oyununda,dizgesel bir işlemle değerlendirilmiştir. Bu işlem sonucunda kişilerin kotardıkları “oyun”larda karşıtlık, koşutluk ve bakışımlılık özellikleri görülür. Böylece tek başlarına devinimsel özellik taşımayan bireysel “oyunlar” , düzenli bir ilişkiler bağlantısı içinde, insan yaşamının tüm cephelerini kapsayan ortak bir iç devinim oluşturur.

“Yarın Başka Koruda” oyununda temel devinim “geçmişi anımsamaya çalışan” Kadın'la / ancak “geleceği anımsayabilen” Kocası arasında karşıtlıkta oluşur. Orta yaşı simgeleyen bu uzlaşmaz ikilinin bir yanında "geçmişte çakılıp kalmış" bir kadınla

erkek, öte yanında da ilişkileri yeni başladığı için geleceğe uzanan Genç Kız ve Delikanlı yer alır. Her ikilinin “oyun” u farklıdır. Bu “özel” oyunları çerçeveleyen toplumsal ve evrensel belirleyicilik ise, pansiyona kaçak bir katili aramak için gelen Orman Bekçisi'yle, üst katta ölmek üzere olan yaşlı arkadaşına baktığı için aşağıya arada bir

inen Madam Rosa'nın kotardığı “oyun” lar yoluyla yansır.

"Müfettişler" de başarısızlıklarla bezenmiş bir toplumsal yaşamla acılarla örülmüş bir

özel yaşamın son aşamasında, esenliğe eski evlerini bırakıp uzaklarda deniz kıyısında bir eve taşınmakla kavuşabilecekleri aldanışına sığınan bir karıkocanın oynadıkları “umut oyunu” izlenir. Bu “oyun” Adam'ın geçmiş toplumsal ve özel yaşamındaki tüm iç hesaplaşmalarının birbirine girmesiyle oluşur. Evi satın almak isteyen Müşteri ile Tellal ise Adam'ın tüm yaşamını birer işkenceci yaklaşımıyla sorguladıkları bir“hesap sorma oyunu” ile Adam'ın içsel yaşantısını grotesk bir söyleme dönüştürürler.

Aynı grotesk yaklaşım “Dikkat Köpek Var” oyununda da içsel yaşantının dışavurumunu sağlayan. Köşkün kapısından “oynayan”, Doktor, insanoğlunu yaşamı boyunca kısıtlayan toplumsal ve özel tüm yasakların simgesidir. Kız'ın Annesi karşı konulmaz yasakların“kurbanı” rolünü, Kız'ın Babası da “yasaklar düzeniyle uyuşma” oyununu oynar. Bu “oyun” ların hiçbirine akıl erdiremeyen Delikanlı çok yalın bir eylemle “oyun” ları bozar. Kapıdaki “Dikkat Köpek Var” levhasını tersine çevirerek...

"Ölüler Konuşmak İsterler" de vapur yolcularını bilinen toplumsal “tip”ler oluşturur. Bu tiplerin kısacık yolculuk süresi içinde oluşan birliktelikleri boyunca sürdürdükleri bireysel "oyun"lar diyalog yoluyla iç içe kurgulandığı için her birinin iç yaşantısı diğerinin iç yaşantısıyla çelişerek topluca oluşan bir iç devinimin belirleyicisi olur. Bu devinimin temelinde uzlaşmaz bir düşünce/tavır kargaşası yatmaktadır. Bu nedenle

de vapurun (toplumun) yolcularıyla birlikte yavaş yavaş batması okuru hiç de şaşırtmaz.

Anday tiyatrosunun iç devinimini belirleyen en vurucu “oyun”lar “İçerdekiler” ve “Mikado'nun Çöpleri” oyunları içinde yer alır. Yalnızca iki kişinin söyleşimlerinden oluşan bu yapıtlarda temel eylem söz düellosudur. Bu nedenle de yapıtlar sahneye çıkarıldığında oyunculuktaki tartım yalnızca iç devinimle belirlenir. Başarılı sahne çalışmalarında bu iki oyunun iç devinimden kaynaklanan müthiş bir gerilim oluşturduğu görülmüştür.

“İçerdekiler” in “dramatik durum” unu oluşturan “ara zaman”, “zaman baskısı” biçiminde gerçekleşir. İlk bölümde, amirinden gelen zaman baskısı içinde, bir türlü“itirafa yönlendiremediği Tutuklu” yu konuşturmak zorunda olan Komiser sonuç almak için tutukluyu bir “oyun”la karşı karşıya bırakır…O gün tutukluyu görmeye gelecek olan karısıyla birlikte olmasına izin

verecektir.

Aslında kendisi de bir "oyun"la karşı karşıyadır: Ondan suçlu olup olmadığını bilmediği bir tutukluyu konuşturması istenmektedir. Komiser ilk bölümde Tutuklu karşısında, yeni kurduğu "oyun"u sahnelemeye çalışırken içsel yaşantısından bir dolu ayrıntıyı da dışavurur. "Oyun"a karşı durmaya çabalayan Tutuklu ise direnişinin son noktasında olduğu için içsel yaşantısını Komiser'le paylaşmadan edemez. Ancak,

"iletişim"i andıran bir sözsel eylem içinde gerçekte bürokrasinin sıradan insanının mantığıyla aydın kişi mantığı çatışmaktadır.

"Mikado'nun Çöpleri" Anday'ın sahnede diyalog kurgusu yoluyla iç devinim oluşturmada en soluklu başarısıdır. Oyunun yalnızca iki kişisi vardır. Tüm oyun bir solukta oynanır. "Ara uzam" gece yarısı kucağında çocukla sokakta kalmış Kadın'a yardım eden Erkek'in odası, "ara zaman" Kadın'ın o odada geçireceği gecedir. Kadın ve Erkek zorunlu bir birliktelik içindedirler. Oyun karşılıklı olarak kotardıkları "oyun"larla biçimlenir.

Oyunun iç devinimi ve tartımı üç aşamada oluşur. İlk aşamada zaman akmaktadır; birbirine yabancı olan Kadınla Erkek, kendilerine yakıştırdıkları kimliği karşılarındakine benimsetme "oyun"u oynarlar. İkisi de gerçekte tek başlarına konuşmaktadırlar. İletişim kurulamaz. Her iki oyun kişisi için de doyumsuzluk söz konusudur. İkinci aşama kişilerin "askıya alınmış zaman"a geçmeleriyle başlar. İçerler vesarhoş olurlar. Zaman durmuştur.

Bir çeşit yarı düş içinde yaşanan bu aşamada Kadın ve Erkek,'sevişme' ve'konuşma' seçeneklerinden 'konuşma' eylemini yeğleyerek sırayla "anlatma oyunu" oynarlar. İki ayrı İçsel yaşantının iç içe kurgulandığı bu süreç içinde yer alan diyaloglar uyumsal ve ezgisel nitelikler taşıyan bir tartım oluşturur. İç hesaplaşma ile savunmanın içiçe yer aldığı bu aşamada kişiler artık tek başlarına değil karşılıklı konuşmaktadırlar.Birbirlerini tanımaya başlamışlardır.Oynadıkları

Mikado Oyunu bu süreci üçüncü aşamaya taşır. Sabah olmuş, askıya alınan

zaman bir kez daha akmaya başlamıştır. Sarhoşluktan sıyrılan Kadın ve

Erkek oyun boyunca kotardıkları “oyun” ları bir yana bırakırlar.

İletişim gerçekleşmiş ve onları doyuma ulaştırmıştır. İlk baştaki"sevişme" seçeneği ise "İçerdekiler" de olduğu gibi, unutulup gitmiştir. Kadın ve Erkek yaşam karşısında dirençlidirler artık. İçsel yaşantının son aşamadaki dışavurumu bir önceki aşamadaki gerilimli tartımı şiirsel bir andante'ye ulaştırır ...

Anday tiyatrosu, tartışılan örneklerde görüldüğü gibi, insanı, kısıtlayıcı toplumsal ve evrensel koşulları içinde, “Bu dünyada ben de varım” diyebilmek için sürekli olarak “oyun” kotaran, içsel yaşantısını“oyun” yoluyla dışavuran bir varlık olarak değerlendirir. Yaşamın ve toplumun karmaşık mekanizmaları karşısında trajikomik bir savunmadır bu. “Oynamadan” yaşayabilmenin tek koşulu sürekli olarak iletişim

kurabilmektir belki de. Ancak, böyle bir mucizenin yaşamı bütünüyle sarıp sarmalaması beklenemez.

Anday bir diyalog kurma, diyalog kurgulama ustasıdır. Ürettiği her diyalog birimi -oyun içinde taşıdığı başka işlevler yanında oyun kişisinin içsel yaşantısına ışık tutacak biçimde düzenlenmiştir. İçsel yaşantının dışavurumuyla oluşan iç devinim, müzik besteleme eylemini çağrıştıran bir duyarlılıkla tartımlanmıştır. Ozan Anday' ın tiyatro

yazarı Anday' a büyük katkısı...

MÜFETTİŞLER“

Müfettişler ‘in yüzeysel öyküsü ,ölüler konuşmak isterler oyununda olduğu gibi okura tanıdık gelen durumlar üstüne kurulmuştur.oyun baştan sona okunduğunda somut gerçeklik düzleminde yansıyan yalın bir öykü dile getirir:hastalığı nedeniyle üstüne titrenen ve gazete okumaktan başka bir işi olmadığı için evde sıkılan emekli erkekle ,gündelik işleri arasında kocasına da göz kulak olan kadının ,evlerini görmeye gelen müşteri ve komisyoncuyla yaptıkları sonuç vermeyen pazarlıkla iç içe girmiş yaşam öykülerinin anlatımıdır tüm oyun; Adamın pencereden,kapıda duran müşteri görünüşlü kişileri gözetlemesiyle başlar;müşteri ve komisyoncu gittikten sonra kadının yine perde aralığından sokağı gözetlemesiyle noktalanır;böylece başladığı gibi biter oyun;dile getirilen kim bilir daha kaç kez yaşanacak bir süreçtir.

Yazar okuru tek tek ya da çeşitli bileşimler biçiminde pek çok yazın yapıta çıkış noktası olmuş bu altı bildik duruma,söyleşimlerde yansıyan beklenmedik gelişmelerle yabancılaştırarak oyunun derin anlamına çeker.Adam evi görmeye gelen Müşteri ve tellal’a ansızın ‘’suç’’unu ‘’itiraf’’eder.

Oyunun başından sonuna dek hep sahnede olan ve odasından dışarı hiç çıkmayan adam öteki kişilerle olan ilişkisi içinde ele alındığında oyunun eksen kişisi niteliğini kazanmaktadır.Adamın soyut gerçeklik düzleminde irdelenmesi gereken en büyük özelliği sürekli duyduğu korkudur.Bu korku belirli aşamalarda,çeşitli ilişki biçimlerinde yansır.

Anne –çocuk ilişkisi

Oyunun ilk sekiz sayfalık bölümünde Adam’la kadın arasında yaramaz bir çocukla çocuğunu gözünün önünden ayırmayan anne ilişkisi görülür.yer yer sevgi dolu sözlerle bezenmiş olsa da adamın (çocuğu)sürekli bir korku içinde tutsak eden ve yaptıklarını kadından (anneden)gizli tutma gereksinimini duyuran bir ilişkidir bu.

Adam ve kedının çocuk- anne ilişkisi bağlamında adam iki yönden denetlenir pencereden bakması suç, gazete okuması ise bir zorunluluktur.Kısacası kadın kocasına muzurluk etmesın dıye ders çalışmaya ya da kitap okumaya zorlanması gereken bir çocukmuş gibi davranır.

Memur –Müfettiş ilişkisi

Adamın emekli olmazdan önceki yaşamının otuz yılı iş yerinde defter tutmakla geçmiştir; hesapların doğru çıkması ,açık verilmemesi yolunda harcanan çabanın anısı adamın emeklilik günlerinde her gün korkuyla yeniden yaşadığı bir karabasana dönüşmüştür.Müfettiş korkusu oyunun her satırına sinmiş gibidir.Memur-müfettiş ilişkisi içinde adam sürekli olarak suç işlemiş olmanın korkusunu yaşar ve sürekli olarak müfettişlerin denetimi altında olduğunu sanır.

Hasta—doktor ilişkisi

Adam bir yıldır nefes darlığı çekmektedir;bu nedenle de sürekli bir doktor denetimi altındadır.Doktor adamın özgürce davrana bilmesini engelleyen verdiği öğütlerin dışına çıkmasının suç sayıldığı bir kişidir;doktordan korkulduğu için bir takım gerçekler saklanmaktadır ondan.Hasta doktor ilişkisinde doktorun acımasız etkinliğinin bir örneği oyunda Tellal –müşteri –adam arasında bir sahneden yansıtılır.

Mal sahibi –müşteri—tellal ilişkisi

Adam evini almak için gelen komisyoncu ve müşterilerle de korkudan kaynaklanan bir ilişki içindedir;çükü alacağı eve ilişkin tüm ayrıntıları bilmek isteyen müşteriler ve onlara yardım eden komisyoncular bir anlamda adamın geçmişini kurcalamaktadır;ve yıllardır o evde olan biten tüm acı olaylar ,kısacası adam kadının tüm yaşamı işlenmiş bir suç olarak görülmekte ve adam bu nedenle sorguya çekilmektedir.

Tutsak—Zindancı ilişkisi

Her dört ilişki içinde de adam tutsak ötekiler ise ona sürekli olarak işkence eden zindancıdır;ve adam oyun boyunca pencereden dışarıyı gözlemesinden işlemediği suçları itiraf etmesine dek-belirli bir suç bağlamında ihbar edilmiş olmanın bir takım kişilerce gözetleniyor olmanın ve sorguya çekilecek olmanın tedirginliğini yaşar.Müşteri ve tellal oyundaki yüzeysel işlevleri yanında adamı yaşamı boyunca başına gelen her şeyden yargılayan sorgucu ve işkenceci işlevi de taşırlar.

Sorgulama işlemi adamın pencereden bakmaktan nefes darlığı çekmesine dek tüm suçlarını ve bu suçlara ilişkin olarak duyduğu tüm korkuyu dile getiren ve korkularından kurtulmak için her gün yaşadığı itiraf etme sürecini dile getirir:salt işkencelerden kurtulmak için işlenen suçun ne olduğunu bile bilmeden yapılan bir itiraftır adamınki;işkencelerin bu günlük yeter demesinden de anlaşılacağı gibi her gün sürecektir sorgulama işi.

Adamın tutsak tüm öteki kişilerin de zindancı olduğu bu ilişki içinde denetleyenler ve suçlar birbirine karışmıştır.Birbirinin yerine geçmektedir;Duyulan korku ise kişilerin tümüne yöneliktir.Adamın oyun oyunca bir yanını oluşturduğu ve birer anlam birimcik işlevi gören bu ikili ilişkiler ilk anlam birimi belirler.adamın tüm sorunu yaşam boyu denetlenmiş sorguya çekilmiş suçlandırılmış olmanın bunalımında odaklaşır.

Bu yaşam boyu sürmüş karabasan ortamında adamın git gide daralan bir uzam içinde bunaldığı görülektedir.Bu daralma önce adam ve kadının dış çevreyele ilişkileri olduğu geniş bir uzam içinde hareket ettikleri dönemlerde başlar.

Oyunun içinde yer alan yürek sıkışması iş yaşamının ve aile yaşamının anılarının canlanması müşteri ve komisyoncu beklenmesi ,müşteri ve komisyoncuyla yapılan pazarlıkların olumsuz sonuçlanması her gün gazetelerin okunması ,her gün ev işi yemeklerin yapılması gibi olayların yıllardır yineleniyor olması ve oyun ötesinde de yinelenecek olduğunun bilinmesi,yaşlılığın eşiğindeki karı kocanın sürekli bir şimdide kaldığını göstermektedir.Ne geçmişin yaşantı birikimine yeni katkılar yapılmakta ne de geleceğe doğru bir adım atılabilmektedir.Kısacası zaman akışı içinde yaşanmamaktadır artık.Geriye yıllar boyu oynanan tek düze bir gündelik yaşama oyunu ve bu oyunun kurallarına göre sürdürülen her gün yinelene yinelene anlam gücünü yitirmiş kalıplaşmış iletişim biçimidir.Oyunlardaki tüm söyleşimlerde dile gelen saçma geçmişin ve geleceğin şimdi de yer alan gündelik kalıplaşmış konuşma düzeni içinde iç içe geçmiş olarak yansımasından başka bir şey değildir.

Müfettişleri son konuşma parçası oyunun tümünde yansıyan söyleşim biçimi aracılığıyla karı ,kocanın geçmiş ve gelecek arasında tutsak kalmışlığının özündeki gerçeği dile getirerek oyunu tüm anlamına ulaştırır.

KAYNAKLAR:

.

Mitos boyut yayınları.melih Cevdet Anday.ayşegül yüksel