Şamanlıkta Cinsiyet Değiştirme

Mart 21, 2023

Şamanlarda cinsiyet değiştirme mistik bir biçimde erkek bir şamanın kadın ya da kadın bir şamanın da erkek olmasıdır. Bu şekilde cinsiyet değiştirme erkek şamanların kadın giysisi, kadın şamanlarında erkek giysisi giymesi biçiminde de kendisini göstermektedir. Transvestizm olarak da adlandırılan bu durumu davranışta ve giyimde karşı cinse özgü nitelikler sergileme olarak tanımlanabilir.
Şamanlık yaparken şamanın kadın elbisesi giymesi Orta Asya’nın neredeyse tüm bölgelerinde görülen bir durumdur. Örneğin Türkmenlerin Çovdur boyunun ünlü şamanı Oraznazar şamanlık yaparken başına kırmızı bir yağlık bağlamakta ve kırmızı bir kadın elbisesi giymektedir.
Etnolog W. Jochelson’ın Koryak etnolojisi hakkında yaptığı araştırmalarda Koryak halkının ekonomisi, dini yaşamı ile ilgili önemli saptamalarda bulunmuştur.
Çalışmasında şamanlarda transvestizm hakkında da bilgiler vermiştir. Buna göre Koryakların dönüşen şamana kavau/keveu adını verdiklerini ve dönüşen şamanların halk tarafından çok güçlü ve saygın kabul edildiklerini açıklanmıştır. Erkek şamanın kadına dönüşümü ister cinsiyet değiştirme ister sadece kadın giysileri giyme biçiminde olsun ruhların emriyle gerçekleşmektedir. Jochelson, Koryak’ta bir şamanın ruhların emriyle iki yıl boyunca kadın giysileri ile gezdiğini ancak kadına dönüşümünün gerçekleşmediğini ve bu nedenle şamanın erkek kıyafetleri giymek için ruhlara yalvardığını, ruhlarında şamanın bu isteğini, şamanlık yaparken kadın elbiseleri giymesi koşuluyla kabul ettiği anlatmıştır.

Troşçanskiy, Bogoras, Stadling gibi bazı araştırmacılar da Sibirya halkları arasında önemli bir yer tutan, Yakutlarda, Buryatlarda, Çukçilerde, Koryaklarda, Kamçatkalılarda, Eskimolar da yoğun olarak görülen cinsiyet değişimini yani, erkek şamanların kadınlaşmalarının kökenini başlangıçta kadın şamanlığın etkin olması ile açıklamışlardır.

Yakutlarla ilgili uzun süre araştırma yapan Seroşevskiy de kadın şamanların, erkek şamanlardan daha güçlü olduğunu belirtmektedir. Yakutların Kalım şehrinde şaman giysisi olmayan erkek şamanın şamanlık yaparken kadın giysisi giydiğini, şamanların kadınlar gibi saçlarını uzattığını, ördüğünü, başlarına kadın papağı koyduklarını, manyak adı verilen özel giysilerine kadın göğüslerini simgeleyen iki metal taktıklarını ve özel giysileri olmadığında kadın elbisesi giyerek şamanlık yaptıklarını anlatmıştır.

İskoç antropolog James Frazer, kadın gibi giyinen erkek şamanların bu davranışının esas amacının kendilerini seçen kadın ruhları esinlendirmek olduğunu savunmuştur.

Transvestizmin kaynağına yönelik benzer bir düşünce ise Yörükhan’a aittir. Yörükhan Türklerde ilah olarak kabul edilen anaların daima koruyan, bağışlayan; ataların ise korkutan ve cezalandıran varlıklar olduğunu bu nedenle de şamanların hami ruhlarının kadın olduğunu bu nedenle şamanların kadın elbisesi giyerek ayinlerini yaptıklarını açıklamıştır.

Araştırmacı B. N. Basilov ise kadın şamanlığın ilk toplumlarda anaerkil toplum yapısı içinde görüldüğünü ve tarihsel süreçte bu anaerkil yapının değişim geçirdiğini savunmuştur. Ona göre değişen toplumsal yapıya uygun olarak da kadın şamanlar, erkek şamanlardaki kadınsı kıyafetlerde varlığını sürdürmüşlerdir.

Bir Sibirya halkı olan Çukçilerde kadınlaşan erkek şamanlar vardır ve bu şamanlara yumuşak adam adı verilmiştir. Bu şamanlar kadın gibi saçlarını örer, kadın kıyafetleri giyer, kadın gibi davranır ve ruhların yardımıyla kadın işlerini kolayca öğrenir. Konuşmaları kadına benzer olduğu gibi vücutları da erkeksi görünümünü kaybetmiştir. Bazen de bu şaman kendisini kadın gibi hisseder ve sevgili arayışına girip bir erkekle evlenebilir. Kadına benzer adamlar hakkındaki bu bilgileri bize veren araştırmacı Bogoras, kadın şamanların da erkekleşmelerinden söz eder. Ancak böyle bir olayla hiç karşılamadığını sadece bir kaç olay duyduğunu, bu durumun çok az görüldüğünü anlatır.

Bogoras duyduğu olayda, erkekleşen kadın şamanın ruhların emirleri ile saçlarını kestiğini, erkek gibi konuştuğunu ve giyindiğini belirtir. Ayrıca bu kadın şaman kısa sürede mızrak ve tüfek kullanmasını da öğrenmiş ve evlenmek için kendisine genç bir kız da bulmuştur.

Eliade, Şamanizm adlı kitabında bu durumdan söz etmiş ve bir Asya topluluğu olan Çukçilerde de şamanların büyük kısmının cinsiyet değiştiren erkek şamanlar olduğunu ve bunlardan bazılarının ise bir kadınla evlendiklerini ifade etmiştir.

Eliade bunlardan kadına benzer ya da kadınsı erkekler olarak söz etmiş ve bunların “kadına dönüşmüş şamanlar” adı altında özel bir sınıf oluşturduklarını belirtmiştir. Eliade, bazı Güney ve Kuzey Amerika kabilelerinde, Endonezya’da, Kamçadallarda, Asya Eskimolarında, Koryaklarda, Çukçilerde kısacası Moğolistan’dan Afrika’ya birçok toplumda erkek şamanın kadın giysisi giydiğini ve kadın gibi davrandıklarını, bir rituel olarak kılık ya da cinsiyet değiştirmeyle karşılaşıldığını söylemiştir. Bu durumun anaerkillik düzeninden türediği düşüncesi ile açıklanabileceğini ancak, yine de bu durumun kadının öncelikli olduğunu ortaya koyamayacağını da belirtmiştir.

Harry M. D. Benjamin ise The Transsexual Phenomenon adlı eserinde, Yakutlarda görülen ak ve kara şamanlardan söz eder. Bu iki kategorideki ak şamanların yaratıcı güçleri, kara şamanların ise yıkıcı güçleri temsil ettiğini ve kara şamanların kadın gibi davranma eğiliminde olduklarını belirtmiştir. Yine aynı eserde Kuzey Kutbu yakınında yaşayan Çukçilerin arasında özel Şamanizm dalı olduğundan ve buradaki kadın ve erkek şamanların bir kısmı ya da tamamının cinsiyet değiştirdiğinden söz etmiştir. Açıklamalarına göre bu bölgedeki cinsiyet değiştiren erkeklere kadınsı adam, kadın benzeri ya da transforme kadın denmiştir.
Araştırmasına göre bu dönüşüm erken yaşta gerçekleşmektedir ve farklı derecelere sahiptir. Transforme olmuş şaman ilk aşamada şaman saçlarını kadın gibi örmekte ve taramaktadır. İkinci aşamada ise kadın gibi giyinmektedir.

Üçüncü aşama ise daha tamamlayıcı bir aşamadır. Burada şaman erkek davranış ve amaçlarını tamamen terk etmiş ve kadın davranış ve amaçlarını benimsemiştir. Telaffuzu kadın gibi olmuştur.
Yine bir kadın gibi küçük çocukların bakımına düşkün olmuştur. Dış görünüşü bakımından da kadına dönüşmüştür. Bu kişi bir zaman sonra kendisine bir koca da edinmekte, evin içinde bir kadının üstleneceği görevleri yerine getirmektedir.
Efsaneye göre bu şamanların bazılarının kadın organlarına sahip olduğu belirtilmektedir. Benjamin, eserinde transforme olmuş böyle bir kadını da tanımlamıştır. Bu dönüşen kadın da erkek kıyafetleri giymiş ve erkeğin telaffuzunu benimsemiştir. Kendine ren geyiğinin bacağından bir kas edinmiştir. Bu kası geniş deri bir kemere bağlayıp erkeksi özel bir parça gibi kullanmıştır Transvestizm olayının kaynağı olarak ortaya atılan düşüncelerden birisi de semavi eş anlayışıdır. Buna göre şamanların semavi eş adı verilen ruh eşleri vardır.
Bu eşler kadın şamanlarda erkek, erkek şamanlarda da kadındır. Semavi eşler şamanları kendilerine benzetmeye çalışmak isterken, şamanlar da semavi eşlerine benzeyerek kendilerini koruma altına almış olurlar.

Erkek şamanın kadına dönüşümünün başka bir açıklaması da onun şamanlık sırasında gerçekleştirdiği yolculukları ile bağlantılıdır. Çünkü şaman, ruhlar aracılığı ile farklı dünyalarla bağlantı kuran kişidir. O şamanlık yaptığı sırada içinde bulunduğu orta dünyadan alt ya da üst dünyalara yani mekân ve zamanı, içerik ve biçimi farklı dünyalara geçiş yapmaktadır. Farklı bir dünyaya geçebilmek ve uyum sağlayabilmek için şamanın da değişim geçirmiş olması ve aynı zamanda bu sayede dişil olarak tasarlanan ruhları da harekete geçirmesi gerekmektedir. Ayrıca şamanlık sırasında ruhlarla olumsuz etkileşime de girebilen, örneğin ölmüş kişilerin ruhlarını evlerden kovmaya çalışan şaman, bu ruhlardan zarar görmek istemez ve bunu engellemek için cinsiyet değiştirmekte, kadın giysisi giymekte ve yüzünü boyamaktadır. Dolayısıyla bu görüşe göre şamanın cinsiyet değişimi bir bakıma gizlenme davranışına da hizmet etmektedir.

Daha önceki bölümlerde de belirtildiği gibi, şamanların kadın ya da erkek cinsiyetine sahip olmadığı üçüncü bir sınıflandırma oluşturduğu düşüncesi de vardır.
Bu görüşün kaynağında bazı erkek şamanların kadına dönüşmesi, doğurması ve daha sonra tekrar erkeğe dönüşümünün gerçekleşmesi inanışı olduğu söylenebilir. Ayrıca şamanların giysilerinde her iki cinsiyete dair simgeler de yer almaktadır.

Perrin, Şamanizm adlı eserinde şamanların üçüncü bir sınıf oluşturduğu düşüncesini şamanların sınırları aşma yatkınlığı olarak ifade eder. Buna göre, şaman için tüm sınırlar iç içe geçmiştir. Onun için yaşadığımız dünya ile diğer dünyalar, yaşamla ölüm gibi kadın ve erkek arasındaki sınırlar iç içe geçmiştir. Cinsler arası sınırları aşma, kadına ve erkeğe ait özellikleri tek bedende toplama ve böylece bütünlüğe ulaşma isteğinden kaynaklanabilmektedir. Kadın ve erkek arasındaki sınırların aşılması Transvestizm, yani karşı cins gibi giyinme, davranma ya da biseksüel olmak ile ifade bulmuştur. Bu durum Eskimo şamanlarında şamanın cinsel belirsizliği, cinsler dışı olması; Sibirya şamanlarında erkek şamanların giysilerinin kadınsı, kadın şamanlarınınkinin ise erkeksi olması; Şili’deki Araukan şamanlarının ise erkeklere karşı kadınsı, kadınlara karşı da erkeksi davranmaları biçiminde gözlenmiştir.

Bayat’a göre şamanlıkta cinsiyet değiştirme olayı anaerkillik ya da ataerkillik ile bağlantılı olarak açıklanabilecek bir durum değildir. Şamanların üçüncü bir cinsiyet olması ve üçüncü boyut statüsünde bulunmaları ile ilgilidir. Yunan mitelojisinde de buna benzer bir durumu görmek mümkündür. Tanrı Hermes ile Aşk Tanrıçası Aphrodite’nin çocukları olan Hermaphrodite üçüncü bir cinsiyete sahip olduğu kaynaklarda geçmektedir

Bayat’a göre şaman, ruhlar ile iletişim kuran, farklı âlemlere yolculuk yapabilen kişidir. Cinsiyet değiştirme yolu ile kendisi de başkalaşım geçirmekte ve bir anlamda da yeni bir statüye geçmekte, yeniden oluşmaktadır. Böylece şaman sıradan bir insan olmaktan çıkmaktadır. Başkalaşım şamanın farklı âlemlere gidebilmesi ve farklı varlıklarla etkileşime geçebilmesi için gerekli olan bir durumdur. Bu nedenle şamanda Transvestizm olarak adlandırdığımız durum görülmektedir. Yani şaman normal yaşantısı içinde cinsiyetini korumakta ancak şamanlık yaparken yani transa geçtiğinde kadın gibi davranmaktadır. Yakut şamanlarının şamanlık yaparken özel giysileri olmadıklarında kadın elbisesi giymeleri ya da birçok şamanın saçlarını uzatması da bu şekilde açıklanmalıdır. Aynı şekilde erkek ve kadın şamanların otuz yaşına geldiklerinde hamile kalması, doğum sancıları çekmesi ve doğurması da üçüncü cinsiyet anlayışıyla ilgilidir.

Şamanlarda cinsiyet değiştirmenin bir başka biçimi de şamanın birden fazla doğumu ile görülmektedir. Şaman efsanelerinde şamanların birkaç defa doğduğundan söz edilmiştir. Farklı zamanlarda yeniden doğan şaman cinsiyet değişimine de uğrayabilmiştir. Örneğin bir Tunguz şamanı olan Aadca Oyuna üçüncü kez doğduğunda cinsiyet değiştirmiş ve Kısıltay-Udagan adında bir kadın şamana dönüşmüştür.

Son olarak Transvestizm düşüncesi biseksüellik ile de açıklanabilmektedir.
Bu düşünceye göre şamanlar biseksüel varlıklar olabilir. Araştırmacı Seroşevskiy ve G. Potanin, Buryatlarda biseksüel şamanların olduğunu araştırmalarında ortaya koymuşlardır. Bayat’a göre biseksüel varlık olmak şamanın cinsiyetsizliği bilgisini de içermektedir.
Halkların kültürel değişimlerinden bağımsız olarak değerlendirildiğinde, şamanlık içerisinde ruhlar ile temas kurulması, kadın ve erkek şamanlarda görülen kıyafet değişimi, saçlarını kadınlar gibi uzatan erkek şamanların varlığı , şamanların cinsiyet değişimine örnek olarak gösterilmiştir.