El Gazali

EL GAZALİ

Ebū Hāmid Muhammed bin Muhammed el-Gazali (Arapça: أبو حامد محمد بن محمد الغزالي) (d. 1058 - ö. 1111), İranlıİslamâlimi, mutasavvıfı ve müderrisi. Lâkabları, Hüccet-ül-İslam ve Zeyüddin’dir. Genel olarak El Gazali ve İmam Gazali isimleriyle tanınmıştır.

HAYATI

Gazali Hicri 450 (Miladi1058) yılında Horasan'ın Tus şehrinde doğmuştur. İlk öğrenimini Tus şehrinde Ahmed b. Muhammed er-Razikâni’den, daha sonra Cürcan şehrine giderek Ebû Nasr el-İsmaili’den eğitim görmüş daha sonra 28 yaşına kadar NişaburNizamiye Medresesi’nde ilim öğrenimi görmüş, itikadi düşünce olarak Ebu Hasan Eş'ari’den ve ameli görüş olarak ise Şafii etkilenmiştir. Hocası İmam-i Harameyn Abdülmelik el-Cüveyni 1085 yılında ölünce Nişabur’dan Büyük Selçuklu Devleti’nin veziri Nizamülmülk’ün yanına gider. Nizamülmülk'ün huzurunda olan bir toplantıda verdiği cevaplarla diğer bilginlerden üstünlüğünü kanıtlayınca 1091 yılında Bağdat’taki Nizamiye Medresesi'nin Baş Müderrisliği’ne tayin edilir. Burada geniş bilgisi ve yetiştirdiği kalabalık öğrenci topluluğuyla kısa sürede ün ve saygınlık kazandı. Bir zaman ders veremeyecek ölçüde ruhsal bunalıma düştü. Bu bunalım Gazali'nin Sufizm'e yönelmesinde etkili oldu. Tasavvuf alanındaki hocası olan Ebu Ali Farmedi'nin etkisiyle bu alana daha çok önem verdi. Tasavvufa olan ilgisinden ve Hacc'a gitmek istemesinden dolayı medresedeki görevini bırakarak 1095 yılında Bağdat'tan ayrılarak Şam'a gitti.^[1]Şam da iki yıl kaldıktan sonra1097 yılında Hac'a gitti. Bu davranışını dinsel gerekleri tam olarak yerine getirememesine bağlayanlar olduğu gibi Nizamül Mülk'ün öldürülmesine duyduğu üzüntünün neden olduğunu öne sürenler de vardır.Hac görevi sonrasında Şam'a döndü ve buradan Bağdat yoluyla Tus'a geçti. Şam ve Tus'ta bulunduğu sürede tefekkür ve uzlet yaşamı sürdü ve tasavvuf alanında oldukça ileri bir aşamaya geldi. Bağdat'tan ayrılışından on bir yıl sonra 1106 yılında Nizamül Mülk’ün oğlu Fahrül Mülk'ün ricası üzerine Nişabur Nizamiye Medresesinde tekrar eğitim vermeye başladı. Burada kısa süre sonra Tus'a dönerek yaptırdığıTekke'de müritleriyle birlikte Sûfi yaşamı sürdü. Gazali 1111 (Hicri 505) yılında doğum yeri olan Tus şehrinde vefat etti.

FİKİR HAYATI

Döneminin en büyük dinbilginlerinden biri olarak sayılan Gazali'nin düşünce görüşleri gerek kendi döneminde gerekse kendinden sonra yüzyıllar boyunca süren olumlu olumsuz önemli etkileri görüldü.Bâtınîlik hakkındaki yapıtıyla bu inançta olanların azalmalarına neden olurken felsefeye karşı oluşu felsefi düşüncenin gelişmesini önledi. Yunan felsefesine karşı yaptığı reddiyeler sonucunda İbn-i Rüşd, İbn-i Tufeyl ve İbn-i Bacce gibi düşünürler felsefeyi ona karşı savunmak ihtiyacı duydular Kelâm'ın daha çok akaid kısmına önem vermiş olan Gazali aklı ön planda tutmuştur. Mantık ve münazara ilkelerini kullanmıştır. Ancak Kelâm ilmi Gazali’yi tatmin etmemiştir. Bunun üzerine aklın yerine mükaşefeyi koymuştur. Gazali Ehl-i Sünnet’e karşı çıkan fırkalarla da mücadele etmiştir. Özellikle Mu'tezile ve Bâtınîlik ile çatışmıştır. Bâtınîlerin Ehl-i Sünnet’e karşı yaptıkları Gazali’yi bu topluluğa karşı reddiye yazmaya teşvik ediyordu. Gazali bunlara karşı sert eleştiri amacıyla altı tane eser yazmıştır. Batı düşüncesine sahipfelsefecilerle mücadelesine baktığımız zaman Gazali felsefeyi iyice araştırdı ve bütün esaslarını öğrendi. Sonra sert eleştirilerilerini reddiyeler yazarak özellikle Aristoteles ve onun takipçileri olan İbni Sina veFarabi’nin üzerine yöneltti.^[3] Çünkü bu kişiler Ehl-i Sünnet itikadına muhalifti. Felsefeye karşı bu olumsuz tutumuna karşılık Gazali'nin mantığın birçok yanını İslamdin bilimlerine sokmada önemli katkısı oldu.Tasavvuf ve şeriati bağdaştırmayı başararak tasavvufun uzun süre yaşayabilmesini sağladı. Gazali’nin Kelâm alanındaki fikirleri İslam düşünce tarihinde bir dönüm noktası teşkil eder.

İlime olan merakı

Gazali'nin ilime karşı duyduğu merak, olayların hakikatini anlamaya karşı duymuş olduğu istek onu çok sayıda ilim, din ve fikri akımları araştırmasına neden oldu. Gazali hakikati bulmak isteyenlerin dört kısıma ayrıldığını ve her birinin hakikati kendi yolunda aradığını gördü. Bunlar; felsefeciler, kelâmcılar, sûfiler, bâtınîlerdir. Hepsinin görüşlerini inceleyerek bunlardan üçü olan; tasavvuf, felsefe ve bâtınîlik yolunu kitaplarında ayrıntılarıyla anlatarak tenkit etti. Bu üç fırkanın kendisini doğru yola götüremeyeceğinin kanaatine vardı ve sûfilerin yolu olan tasavvufa yönelerek hakikati bu yolda aradı. Gazali bu geçirdiği süreci El münkız mine'd Dalal adlı kitabında şöyle bildirir;

Gençliğimden itibaren 50 yaşımı aştığım bu ana gelinceye kadar, bu engin denizlerin derinliklerine dalmaktan hiç geri durmadım. Coşkulu denizlere çekingen korkaklar gibi değil, cesur kimselerin dalışı gibi daldım, gördüğüm her meselenin üzerine atladım. Her zorluğun içine apansız girdi. Her fırkanın inanış ve fikirlerini inceliyor, her grubun tuttuğu yolun inceliklerini ortaya çıkarmaya çalışıyordum. Araştırdığım fırkaların hak veya batıl, sünnete uygun veya bidat sahibi olmaları konusunda ayrım yapmıyordum. Bâtınîlik yolunu tutmuş her fırkanın, bu düşünceyle ne hedeflediklerini öğrenmeye çalıştım. Zâhirîlik yolunu tutmuş olanların, bununla neler elde ettiklerini ortaya çıkarmaya gayret ettim. Felsefe yolunu tutmuş olanların, sahip oldukları felsefeyi bütün esaslarıyla öğrenmeye özen gösterdim. Hiçbir kelam alimini dışarıda bıtakmadan kelamdaki yöntemini ve mücadelesini öğrenmeye çaba gösterdim. Bütün gücümle ne kadar sufi var ise onun sufiliğindeki sırları öğrenmeye, ne kadar abid var ise bu ibadetleriyle neler kazandığını araştırmaya çalıştım. Bütün zındıkların, Allah’ın varlığını ve sıfatlarını kabul etmeyenlerin, bu inanışa veya inkarlarının arkasında yatan sebepleri titizlikle araştırdım. Her şeyin hakikatini öğrenmeye karşı duyduğum susamışlık; baştan ve gençliğimden beri tuttuğum yol ve benim bir hasletim olmuştur. Bu hasletler, Allah tarafından benim yaratılışıma ve hamuruma katılmış özelliklerdir; benim seçimim ve tercihim değildir. Bunun sonucunda çocukluğumun coşkulu çağlarından itibaren taklit bağlarından sıyrıldım ve büyüklerimizden miras kalan sırf taklide dayalı inanç esaslarından koptum. Çünkü Hristiyan çocuklarının hepsi bu din üzere yetiştiklerini, Yahudi çocuklarının sürekli bu dinin esaslarına göre büyüdüklerini, Müslüman çocuklarında istisnasız İslam dini üzere yetişmekte olduklarını görmekteydim. Yaratılıştan gelen asli hakikati ve ana baba ile hocalar aracılığıyla kazanılan sonraki inanç esasları ve taklit unsurlarının hakikatini öğrenme konusunda içimde büyük bir istek oluştu. Taklit, başlangıçta birtakım telkinlere dayanmaktaydı. Bunların da hangilerinin hak ve batıl olduğun konusunda görüş ayrılıkları bulunmaktaydı. Kendime şöyle dedim: Benim istediğim, her şeyin gerçek yüzünü öğrenmektir. Öyleyse önce bilginin gerçek yüzünün ne olduğunu öğrenmekle işe başlamam gerekir.

Dönemi

Gazali’nin yaşadığı dönemde İslam aleminde siyasi ve fikir bakımından büyük bir kargaşa hakimdi. Bağdat’ta Abbasi halifelerinin gücü zayıflamaya başlamıştı. Büyük Selçuklu Devleti’nin sınırları genişliyor ve nüfusu artıyordu. Gazali’nin yaşadığı dönem bu devletin hükümdarı olan Melikşah’ın dönemine denk geliyordu. Melikşah’ın veziri Nizamülmülk savaş meydanlarında zaferler kazanıyor, hem de zamanın önde gelen ilim meclislerini ve medreseleri açıyordu. Mısır tahtında Şiî-Fâtımîhanedanı vardı. Avrupa’da ise Endülüs Emevi Devleti gerilemekte idi. İlk Haçlı Seferi de Gazali döneminde yapılmıştır ve 40 yaşında ikenAntakya kuşatılmış bir yıl sonra da Kudüs ele geçirilmişti. Hasan Sabbah ve Ömer Hayyam da Gazali ile aynı çağda yaşayan tanınmış kişilerdir. Siyasi bakımdan İslam âlemindeki bu karışıklığı fikri bir çöküntü tamamlıyordu. O dönemde İslamiyet'in birliğine kötü anlamda doğrudan etki edecek fikirler hızla yayılıyordu. Gazali'ye göre bir taraftan Yunan felsefesi ile İslam inancını yeniden yazmaya çalışan filozoflar, diğer yandan Kuran'ın apaçık ayetlerini karanlık ve gizemli tefsirlere konu yapan Bâtınîler, İslam dinine ve Ehl-i Sünnetitikadının bütünlüğüne büyük zarar veriyordu.

Gazalinin Etkisi

Gazali Müslüman ve OrtaçağHristiyanfilozoflarını büyük ölçüde etkilemiştir. Margaret Smith yazdığı Al-Ghazali The Mystic: (Londra 1944) kitabında; Şundan süphe yok ki Gazali’nin çalışmaları Avrupalıbilginlerin dikkatini çeken ilk şey olmuştur. Sonra şunu vurgulamaktadır Hristiyan yazarların en büyüklerinden Aziz Thomas Aquinas (1225-1274) ve birçok Arap yazarı da ondan etkilenmiştir. Gazali'nin etkisi Aziz Thomas Aquinas’ın Hıristiyanteolojisi ile ilgili çalışmalarıyla karşılaştırılsa da ikisi arasında metod ve inanç bakımından büyük farklılıklar vardır. Kaldı ki Gazali Müslüman inancına sahip olmayan (Örnek olarak, Aristoteles ve Sokrates gibi Antik Yunan çağı filozofları) düşünürleri ve onların fikirlerini reddeder. Thomas Aquinas ise Yunan ve Latin etkilerini çalışmalarında göstermiş ve bütün herkesi kucaklamıştır. Gazali ayrıca Sufizm ve Şeriat alanında büyük rol oynamıştır. Sufizm kavramını Şeriat yasaları ile tam bir uyum içerisinde birleştirmiştir. Ayrıca eserlerinde tasavvufu ilk olarak teorik anlamda açıklamıştır. Çalışmalarında Ehl-i Sünnet görüşünü benimsediği ve diğer görüşlere karşıt olduğu da söylenebilir. Bâtınîlik, Gazali’nin döneminde ortaya çıkmış ve Büyük Selçuklu Devletiveziri Nizamülmülk bu görüşün üyeleri tarafından öldürülmüştür. Gazali bu dönemde Bâtınîlik ve diğer Ehl-i Sünnet dışı grupların ideoljilerine karşı reddiyeler yazarak onları yalanlamıştır. Gazali’nin kitapları birçok Batı diline çevrilmiştir. Eyyühe'l Veled adlı kitabı Unesco tarafından 1951’de Fransızca'ya, İngilizce'ye ve İspanyolca'ya tercüme edilmiş ve bunun gibi birçok kitabı da çeşitli dillere çevrilerek basılmıştır.

KAYNAK: VİKİPEDİ