Ritüel ve Kürt Tiyatrosu

Tiyatronun kökeni ritüel, mitoloji, dinsel törenler, taklit gibi unsurlardan meydana gelmiştir. Ava giden ve hayvan postunu giyen insanlar taklit yoluyla avını yapmaktadır.Tarihe geçen bir gerçeklik olarak, tiyatronun Antik Yunan'ın Dionisos şenliklerinden çıktığı anlaşılmaktadır. Şarap Tanrısı Dionisos'a adanan adaklar, bayram havasında geçen şenlikler yapılmaktaydı. İlk oyuncular, ilk tragedyalar, ilk dramatik tiyatro yazarları Antik Yunan’dan çıkmıştır. Yunan sözlü anlatımın öncüsü olan Homeros ve Kürt kültürünün sözlü anlatım öncüleri olan dengbêjlerin tiyatroya olan kazanımlarını göz önünde bulunduralım. Dengbêjlerin bir özelliği, folkloru sözlü olarak nesilden nesile aktarmak, zenginleştirmektır.

Kürtler de diğer halklar gibi yüz yılardır, ritüllerle yaşamıştır. Ritüellerinde, ayinlerinde, destanlarında ve ‘çirok’lerinde teatral öğelere rastlamak mümkündür. Kürtlerin yaşadığı bölgelerdeki bazı ritüeller; kasideler, yağmur duası olan ''Bûka Baranê, Düzgın Baba, Gırnewas” v.s.

Kürtlerde folklor ve sözlü edebiyatın zengin oluşu tiyatroya büyük kaynakçalar oluşturmaktadır. ‘Çirokbêj, vebêj ve dengbêj’lerin yüzyıllardır süren sözlü edebiyatlarındaki zengin teatral motifler günümüz tiyatrosunda kullanılabilir. Bu motifler Kürt Tiyatrosu’nun kaynağını oluşturmaktadır. Her yörede, her köyde bu tür motiflere rastlamak mümkündür.

Tiyatro hayatın yansıması olduğu gibi, bir halkın uygarlık düzeyini de yansıtmaktadır. Dünya Tiyatro tarihini ve Kürt Tiyatro tarihini bilmeden, belli bir kaynakçaya dayandırmadan günümüzde sağlıklı bir tiyatro yapmak mümkün değildir.

Kürtlerin dramatik tiyatroyla tanışmaları 21.y.y.’da gerçekleşiyor. Kürtlerin ilk tiyatro teksti olarak kabul edilen ''Memê Alan'' 1918’de Ebdurrehim REHMİ'nin yazdığı oyundur. 1946 da İran Kürtlerinin oynadığı ''Dayîka Niştiman'' Müzikal ve dört parçayı anlatan bir oyundur. Türkiyedeki Kürtler için ise 1959’da Musa Anter'in Harbiye Askeri Cezaevi’ndeki hücresinde yazdığı ''Birîna Reş''(Kara Yara) piyesi ilk Kürtçe oyunudur

Kürt Tiyatrosunun tarihi ve ritüelleri hakkında bazı tiyatro sanatçılarımızdan görüşler aldık.

KEMAL ULUSOY:Kürt masalında(çirok) ,teatrallik, karakter, mimik, olay örgüsü vs. vardır.Kosegeli Kürtlerde bir karakterdir.''Bûka Baranê'' ve ''Kosegeli'' yıllardır Kürtler arasında oynanmaktadır.Herhangi bir texti yoktur. ‘Bûka Baranê’; yağmur yağması için oynanan bir oyundur.Gotûbêjler(anlatıcı) başlarından geçen olayları anlatırlar.Bazen oynarlar ve mimiklerini katarlar. Halkın dili olarak görülür.Tamamen kendi duygularıyla oynar ve genelde aşk, savaş vb. gibi olayları konu alır.Düğün,divan ve özel günlerde söyler.

1918'de 'Memê Alan'diye Kürtçe yazılan bir tiyatro texti 'JÎN' dergisinde yayınlanmıştır. 1946'da 'Dayika Niştiman' opera olarak İran Kürtleri tarafından oynanmıştır. 1990'lar da ise Kürt Ulusal mücadelesi sonucu Kürtçe Tiyatro başlamıştır.1990 öncesi Kürtçe oda tiyatroları oynanmıştır.Türkiye de Kürt Tiyatrosunu 'Teatra Jiyana Nû' başlatmıştır ve diğer çevrelere Kürtçe Tiyatro yapma teşviğinde bulunmuştur. Bizim örnek alacağımz bir şeyimiz yok.Üzerine taş koyacağımız duvarımız yok. Kendi duvarımızı kendimiz yapıyoruz.Eksiklikleriyle, imkansızlıklarıyla bugün yapılan bir Kürt Tiyatrosu vardır.

MAMOSTE CEMİL: Dengbêjler de çok güzel dramatize edilmiş karakterler vardır. Newroz’larda oyunlar oynanırdı. Oyuncular kadın kılığına girip kadınların odalarına girerlerdi.1955-56'larda Cizre’de, kahvelerde çirokbêjler vardı. Masallar anlatılırdı. Orta oyunu gibi ellerinde mendili, sopası vardı.Halk arasında oturmuş karakterlerdi.

1970'lerde Batman, Silvan ve Hilvan’da, gösteri ve moral gecelerinde skeçler,oyunlar oynanırdı.

Türk Tiyatro ve Sinemasında Kürt karakterler işlenmiştir.1977'de 'Deprem ve Zulüm' Kürtleri anlatan ilk oyunumuzdu.1980'lerde cezaevlerinde Kürtçe oyunlar oynanmıştır.Bizler de o arada Kürtçe skeçler oynamaya başladık.Türk Tiyatrosundaki Kürt oyuncular olarak, Kürtçe Tiyatroya hazırlık yapıyorduk.Türkçe oyunlarımızda Kürtçe şarkılar söylüyorduk.1976-78'de AST ve Devrimci Ankara Sanat Tiyatrosunda Kürt motiflerini kullanıyorduk.1985'ler de Midyeci,Pilavcı ve Öğrencilerden oluşan grubumuzla 'Axa Sor'diye bir oyun yaptık.

'Dilana Şer' ve 'Hecî Emer' oyunlarını yaptık. Halk Tiyatrosu ve propaganda ağırlıklı, devrimci halk tiyatrosu tarzındaydık. Bizim oda tiyatrosu oyuncularının birkaçı mücadeleye katıldı. Birkaçı şehit oldu.Sonra MKM tiyatrosuna başladık. MKM tiyatrosu oda tiyatrolarının bir uzantısıydı.

ERDAL CEVİZ: Her bölgede, her köyde anlatıcılar ritüeller anlatırlar.Örneğin Dersim Dağı’nda 'Düzgün Baba' bir ritüeldir. Çıplak ayakla dağa çıkarlar, dua ederler. Çok çarpıcı ritüeller vardır. Kültürü tanımlamak basit değil, net değildir. Mezopotamyanın her yerinde teatral motifler,karakterler vardır. Ayinler, ağıtlar, efsaneler, destanlar, köy seyirlik oyunlar vardır. Bizim Dionisos'umuz yoktur.Motiflerimiz sözlü edebiyatımızdır. Kürt Tiyatyrosunda Teatra Jiyana Nû'nun yaptığı avangart(öncü) tiyatrosuyla inançlı, devrimci oyuncularıyla en iyisini yapmak istiyorlardı.İyi rol yapmak, en iyi duygularıyla ağlatmak, güldürmek vs...

1930'larda Hewlêr ve Süleymaniye’de Kürt tiyatro festivalleri yapılmıştır.Kürt kadın oyuncular vardı.1918’de 'Memê Xezal' diye bir text yazılmıştır.'Dayika Niştiman'müzikal ve dört parçayı anlatan bir oyundur. Musa Anter'in 1959 da yazdığı 'Birîna Reş' Türkiye’de yazılan ilk Kürtçe oyundur.MKM’de sahnelenen oyunlar Kürt Tiyatro tarihini oluşturuyor. Kürt tiyatrosu oluşmakta olan bir tiyatrodur hala Kürt Tiyatrosu’nun temelleri atılıyor.

Aydın ORAK